نگاهی به مبانی علمی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی 


سرآغاز:واژه ارزشیابی در فرهنگ دهخدا تحت عنوان ارزیابی به معنای «عمل یافتن هر چیز، تقویم» و در فرهنگ معین به معنای «عمل یافتن ارزش و بهای هر چیز، سنجش و بررسی حدود هر چیز و برآورد کردن ارزش آن» تعریف شده است. در فرهنگ روانشناسی، «آرتور ربر»، ارزشیابی را در معنی عام «تعیین ارزش و یا اهمیت یک چیز» و به صورتی ویژه تر، آن را به معنای «تعیین میزان موفقیت یک برنامه، یک درس، یک سری آزمایش، یک دارو و ... در رسیدن به هدفهای اولیه» تعریف کرده است. در فرهنگ وبستر نیز، ارزشیابی به معنای «قضاوت کردن یا تعیین ارزش یا کیفیت کردن» تعریف شده است. مفهوم ارزشیابی به عنوان امتحان و آزمون کردن، همواره در طول تاریخ آموزش و پرورش با فرآیند یاددهی- یادگیری همراه بوده است. 

در آموزش و پرورش چین باستان به امتحان و ارزشیابی بیش از حد اهمیت داده می شد، به نحوی که دانش آموزان را برای امتحان دادن در اتاق خاصی محبوس می کردند و از طریق سوراخی که به آن اتاق متصل بود، برای او غذا و آب می فرستادند. در دانشگاه جندی شاپور در عصر ساسانیان از دانشجویان پزشکی برای فارغ التحصیل شدن و ارائه اجازه نامه پزشکی، امتحان به عمل می آمده است. در مدارس عصر قاجاریه و در دارالفنون نیز، امتحان و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی وجود داشت و از دانش آموزان به صورت مرحله ای و نهایی امتحان گرفته می شده و معمولاً امتحانات نهایی با تشریفات خاص و گاه حضور پادشاه برگزار می شده است. بر این اساس، در جریان تعلیم و تربیت برای تعیین و تشخیص میزان پیشرفت یادگیری دانش آموزان و میزان دستیابی به هدفهای تربیتی، از دیرباز ارزشیابی امری ضروری می نموده است. 



معمولاً ارزشیابی، هنگامی ضرورت می یابد که در جریان یک عمل، بخواهیم تصمیم تازه ای اتخاذ کنیم. آن وقت است که باید اطلاعات مورد نیاز را جمع آوری، تجزیه و تحلیل و تفسیر نموده و بر مبنای آن تصمیم گیری کنیم. در فرآیند یاددهی- یادگیری، معلم پیوسته مجبور است تصمیمات تازه ای بگیرد. به عنوان مثال، او باید تصمیم بگیرد که آیا این مطلب را باید تدریس کند؟ آیا دانش آموزان مطالب و مفاهیم را به درستی یاد می گیرند و درک می کنند؟ پس از این دوره تدریس تا چه اندازه دانش آموزان به هدفهای آموزشی مورد نظر رسیده اند؟ و ... او برای پاسخگویی به هریک از این پرسشها، نیازمند اطلاعاتی دقیق است که براساس ارزشیابی به دست خواهد آورد. 



تعاریف ارزشیابی 


در مورد ارزشیابی، تعاریف گوناگونی ارائه شده است که در اینجا به ذکر چند نمونه از آنها پرداخته می شود: 

- ارزشیابی فرآیند منظمی است که در طی آن، درباره ارزش، مطلوبیت، مؤثر بودن یا کفایت چیزی طبق ملاکها و مقاصد معینی قضاوت و داوری می شود. این داوری مبتنی بر مقایسه دقیق داده های عینی با استانداردهای انتخابی است. 

- از دیدگاه کرونباخ، ارزشیابی فرآیند گردآوری اطلاعات به منظور اخذ تصمیم درباره برنامه آموزشی است. 

- بی بای(beebay) ارزشیابی را به عنوان «فرآیند نظامدار گردآوری و تفسیر شواهدی می داند که منجر به داوری ارزشی می شود و در نهایت به عمل می انجامد.» 



با توجه به تعاریف فوق، می توان نتایج زیر را به دست آورد: 

1- ارزشیابی، فرآیندی منظم و نظامدار (سیستماتیک) است. بنابراین به برنامه ریزی دقیق نیاز دارد. 

2- ارزشیابی، بیشتر یک فرآیند کلی است تا جزیی، یعنی کل فرآِیند یاددهی- یادگیری را در برمی گیرد. 

3- ارزشیابی، همواره به سوی هدفی متوجه است و هدف نهایی آن اصلاح و بهبود فرآیند یاددهی و یادگیری است.

4- ارزشیابی نیازمند ملاکهای معینی است که براساس آن درباره مطلوبیت یک امر قضاوت می شود. 

5- ارزشیابی در نهایت به نوعی عمل و تصمیم گیری می انجامد. 



ارزشیابی پیشرفت تحصیلی 


یک معلم حرفه ای در جریان تدریس خود، بدون توجه به این که چه می آموزد و به که می آموزد، چنانچه بخواهد کار خود را به شیوه ای علمی و دقیق پیش ببرد، نیازمند آن است که در طراحی برنامه تدریس خود، مراحل اساسی زیر را پشت سر گذارد: 

الف- تعیین هدفهای آموزشی و پرورشی 

در این مرحله، معلم از خود سؤال می کند که قرار است چه تغییرات مطلوبی را در دانستنی ها، مهارتها و نگرشهای دانش آموزان خود بوجود آورد. او در این مرحله موظف است تا هدفهای مورد نظر را براساس انتظاراتی که در پایان درس از فراگیران خود دارد، بیان کند. 



ب- تعیین رفتار ورودی و انجام ارزشیابی تشخیصی 

همه معلمان قبل از شروع تدریس از خود سؤال می کنند که آیا دانش آموزان برای یادگیری درس جدید از آمادگی های لازم برخوردارند؟ آیا آنان پیش دانسته های لازم را برای دریافت این درس دارا هستند.برای پاسخگویی به این پرسشها و تعیین رفتار ورودی دانش آموزان، معلم ناچار است به نوعی ارزشیابی تشخیصی دست بزند تا بتواند ضمن آگاهی از تواناییهای دانش آموزان، نقطه شروع تدریس خود را معین کند و از دانسته های فراگیران آغاز کند و به مرور مطالب جدید را به آنها آموزش دهد. 



ج- انتخاب روش تدریس مناسب و ارائه آن در کلاس درس 

پس از انجام ارزشیابی تشخیصی، معلم با توجه به ماهیت درس خود و هدفهای آن و اصولی که بر فرآیند یادگیری حاکم است، روشی را برای تدریس خود برمی گزیند. امروزه معمولاً با توجه به یافته های روانشناسی پرورشی توصیه می شود که معلمان از الگوها و روشهایی برای تدریس استفاده کنند که در آنها بر فعالیت یادگیرنده در جریان یادگیری، انجام فعالیتهای گروهی و یادگیری مشارکتی، واداشتن دانش آموزان به تفکر و حل مسأله و دستیابی به مهارتهای فرآیند و فراشناختی تأکید بیشتری می شود. بر همین اساس به معلمان سفارش می شود که از روشهای سنتی و قالبی که عملاً دانش آموزان را به حفظ انبوهی از حقایق و اصول مسلم وادار می سازد اجتناب کنند. 



د- ارزشیابی مرحله ای یا تکوینی 

در جریان ارائه درس و انجام فعالیتهای یاددهی- یادگیری و تعامل میان معلم و دانش آموزان و دانش آموزان با یکدیگر و با محیطی که آنها در آن قرار دارند، معلم به عنوان کسی که نقش راهنمایی دانش آموزان را به عهده دارد و می کوشد تا با توجه به هدفهای آموزشی و پرورشی درس مورد نظر به جهت دهی و سازمان دهی فعالیتها و تجارب یادگیری دانش آموزان بپردازد. در این مسیر همواره این نگرانی وجود دارد که آیا یادگیری در حال اتفاق افتادن است؟ آیا حواس و ذهن دانش آموزان با موضوع یادگیری درگیر شده است؟ آیا شاگردان مطالب را می فهمند؟ و... معلم برای این که بتواند به این پرسشها پاسخ دهد و براساس پاسخ آنها فرآیند یاددهی- یادگیری را درست پیش ببرد، مجبور است در خلال تدریس خود، مرتباً از دانش آموزان تأیید بگیرد که آیا درس را می فهمند؟ آیا به درس توجه دارند؟ آیا ابهامی در دریافت مطالب ندارند؟ و در بیشتر موارد، با توجه به مطالب ارائه شده، پرسشهای شفاهی را در کلاس طرح کند تا فراگیران به آنها پاسخ دهند یا تکالیف کوچکی را برای آنها در نظر بگیرد که به سرعت انجام دهند (به عنوان مثال نظرات معلم را خلاصه وجمع بندی نمایند یا مسأله ای در ارتباط با موضوع درس حل کنند یا آزمایشی را دوباره انجام دهند و...) مجموعه فعالیتهایی از این دست، ارزشیابی تکوینی نامیده می شود که عملاً معلم را در جریان یادگیری شاگردان قرار می دهد و به او کمک می کند تا آگاهانه فرآیند تدریس را در مسیر صحیح خود پیش ببرد. 



هـ- جمع بندی و ارزشیابی مجموعی 

همه معلمان با توجه به هدفها و محتوای درس خود در مراحل پایانی تدریس، ضمن جمع بندی و نتیجه گیری کلی از مطالب و فعالیتهایی که در کلاس و محیط آموزشی و یادگیری عرضه کرده اند، مایلند به این پرسش اساسی پاسخ دهند که تا چه اندازه دانش آموزان آنها توانسته اند به هدفهای آموزشی و پرورشی درسی دست یابند و اگر برخی از هدفهای درسی تحقق نیافته اند، چه موانع و مشکلاتی بر سر راه یاددهی- یادگیری وجود داشته است؟ آیا این مشکلات ناشی از ضعف معلم در ارائه صحیح درس بوده است؟ آیا دانش آموزان برای یادگیری، کوشش مناسب را انجام نداده اند؟ آیا مطالب و فعالیتهای یادگیری عرضه شده با توانایی و میزان درک و فهم فراگیران هماهنگی نداشته است؟ دستیابی به پاسخ این سؤالات، تنها در سایه اجرای نوعی ارزشیابی مجموعی ممکن خواهد شد. جمع آوری اطلاعات دقیق در مورد یادگیری های دانش آموزان و مجموعه فعالیتهای یاددهی- یادگیری، به معلم کمک خواهد کرد تا مشکلات یادگیری شاگردان و نقایص کار خویش و احیاناً مشکلات مربوط به محتوا و مطالب کتاب درسی و موارد آموزشی و کمک آموزشی و نظایر آن را کشف کند و آنگاه برای اصلاح و بهبود آنها اقدام نماید. 



مراحل ارزشیابی 


فرآیند ارزشیابی مستلزم پشت سرگذاشتن دوگام اساسی اندازه گیری و سنجش است. اندازه گیری در هر زمینه، معمولاً به جمع آوری اطلاعات درباره یک صفت یا خصیصه معینی که در هر شئ، یا پدیده وجود دارد، گفته می شود. این اطلاعات به منظور پیش بینی، داوری و تصمیم گیری در مورد فرد، شئ یا پدیده مورد نظر به کار می رود. به عنوان مثال اندازه گیری اندازه های بدنی یک فرد، می تواند به ما کمک کند که کفش و لباس مناسب برای وی تهیه کنیم، یا اندازه گیری میزان پیشرفت تحصیلی دانش آموزان در دروس مختلف، ما را در راهنمایی تحصیلی وی در رشته های خاص یاری خواهد بخشید. براین اساس، نتایج اندازه گیری همواره منجر به توصیف پدیده مورد اندازه گیری می شود و تفسیر این نتایج نیز در بیشتر موارد برای ما امکان نوعی پیش بینی را فراهم می آورد. 



گاهی ممکن است اطلاعات مربوط به صفاتی را که در اشیاء، افراد یا پدیده های شبیه به هم وجود دارد، با یکدیگر مقایسه کنیم و آنها را از نظر صفت یا خصیصه مشترک با یکدیگر مقایسه و بسنجیم. مثلاً هنگامی که از جنس، رنگ و قیمت چند جفت کفش اطلاع داشته باشیم، می توانیم آنها را به راحتی با یکدیگر مقایسه کرده و در مورد انتخاب یکی از آنها برای خودمان، تصمیم گیری کنیم. همچنین هنگامی که نمرات پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مان را در یک درس معینی در اختیار داشته باشیم، می توانیم آنها را با یکدیگر مقایسه و سنجش کنیم و سپس برای ورود آنها به یک مسابقه علمی تصمیم بگیریم. به طور کلی در جریان اندازه گیری و سنجش باید مراحل زیر را طی کرد: 

1- تعریف صفت یا خصیصه مورد اندازه گیری 

در این مرحله باید مشخص کرد که چه صفتی را می خواهیم اندازه گیری کنیم، در مورد یک شئ مواردی مانند وزن، رنگ، جنس، کاربرد و... صفاتی هستند که به آسانی می توان آنها را تعریف کرد. در مورد دانش آموزان، قد، وزن، هوش، میزان یادگیری در دروس گوناگون، صفاتی هستند که باید تعریف شوند. 



2- تعیین یا ساختن ابزار اندازه گیری 

با توجه به صفت مورد اندازه گیری تصمیم می گیریم که از چه ابزار یا وسیله ای برای اندازه گیری آن استفاده کنیم. برای اندازه گیری وزن معمولاً از وسایل توزین مانند ترازو و برای اندازه گیری میزان پیشرفت تحصیلی فراگیران از ابزارهایی مانند مشاهده، مصاحبه (سؤالات شفاهی)، پرسش نامه (سؤالات کتبی) و... استفاده می کنیم. برخی از ابزارهای اندازه گیری مانند ترازو یا آزمونهای اندازه گیری هوش و استعداد از قبل ساخته شده اند و ما تنها باید آنها را برای انجام عمل اندازه گیری انتخاب کنیم، اما گاهی نیاز است که ابزارهایی را خودمان طرح ریزی نموده و بسازیم. به طور مثال معلمان، بسیاری از پرسشهای امتحانی را خودشان می سازند و به کار می برند. انواع پرسشهای کتبی از نوع آزمونهای عینی و انشایی، نمونه هایی از ابزارهای اندازه گیری معلم ساخته است. 



3- انتخاب یا ساختن مقیاس اندازه گیری 

بسیاری از مقیاسهای اندازه گیری از قبل تعیین شده است، مانند واحد متریک برای اندازه گیری طول و واحد کیلوگرم و گرم برای اندازه گیری وزن. در نظام ارزشیابی پیشرفت تحصیلی کشور ما، از مقیاس فاصله ای (نمره صفر تا بیست) برای اندازه گیری و سنجش یادگیری های دانش آموزان استفاده می شود. گاه ممکن است معلم خودش مقیاس تازه ای را برای اندازه گیری پیشرفت تحصیلی دانش آموزان در یک درس خاص وضع کند. 



4- انجام عمل اندازه گیری 

عمل اندازه گیری هنگامی صورت می گیرد که ما به مقادیری از یک صفت یا خصیصه که در یک فرد، یک شئ، یا یک پدیده وجود دارد، براساس قواعد معینی، عدد یا کمیت می دهیم. به عبارت دیگر عمل اندازه گیری، یعنی کمی ساختن صفات یا خصوصیات در جریان ارزشیابی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان، هنگامی که معلم در حال تصحیح اوراق امتحانی یا مشاهده و بررسی رفتار دانش آموزان است و به ازای عملکرد آنها یا تغییراتی که در رفتار و اعمال آنها مشاهده می کند، به آنان نمره می دهد، عمل اندازه گیری صورت می گیرد. در این مرحله است که معلم باید دقت لازم را به کار بگیرد تا اندازه گیری با کمترین خطا انجام شود. 



5- سنجش و ارزشیابی 

نتایج عمل اندازه گیری، داده ها یا نمراتی است که تنها به مقدار یک صفت یا خصیصه در یک فرد یا شئ یا پدیده اشاره می کند، اما اگر مجموعه ای از این داده ها را با یکدیگر مقایسه و سنجش نموده و آن گاه براساس یک معیار مشخص درباره آنها به قضاوت و داوری بپردازیم، می گوییم که عمل سنجش و ارزشیابی انجام داده‏ایم.به عنوان مثال اگر نمرات ریاضی دانش آموزان را در یک کلاس با معیار میانگین (معدل کلاس) بسنجیم و در مورد پیشرفت تحصیلی هر یک از دانش آموزان (از مقایسه نمره او با میانگین) به قضاوت و داوری بپردازیم، می گوییم که عمل ارزشیابی انجام داده ایم. 


منبع 

روزنامه همشهری