محمود سریع‌القلم

چه تفاوتی میان استبدادِ خاورمیانه‌ای و استبدادِ چینی وجود دارد؟ در استبدادِ تاریخی چینی، ضمن اینکه پادشاه در راسِ هرم قدرت قرار داشت، ولی طیفی از اقشارِ اجتماعی و اقتصادی، حق فعالیت داشته و از مصونیتِ نسبی برخوردار بودند. پادشاه و مجموعه‌های دیگر تا انداز? قابل توجهی به توزیع امکانات و تا حدی نیزبه باز بودن فضاهای اقتصادی و مدنی در میان مردم قائل بودند. در مقابل، استبداد تاریخی خاورمیانه بر محورِ شخص پادشاه و یا در دوره‌های اخیر بر محور یک فرد نظامی مانند مبارک یا صدام استوار بوده است. صدها هزار نفر به کار گرفته می‌شوند تا مبارک چندین دهه بر مصدرِ قدرت بماند. عام? مردم در دایره‌ای مرکب از فقر و محرومیت‌های انباشته، عقده‌های بی‌شمار و سرکوبِ خواسته‌های طبیعی انسانی، به دور خود می‌چرخند.

اگر حکومت فعلی چین دموکراتیک نیست اما در ارائه خدمات و قدردانی از جامعه خود کوتاهی نمی‌کند. به عنوان مثال 22000 کیلومتر خطوط ریل آهن و سیستمی با سرعت بالا را طراحی کرده (250-350 کیلومتر در ساعت) که 1800 کیلومتر را در 7 ساعت طی می‌کند که قرار است تا سال 2025 این خطوط در چین به 38000 کیلومترافزایش یابد. فرودگاه جدید بی‌جینگ که ساخت آن در سال 2014 آغاز شد، امسال آماده بهره برداری است. این فرودگاه بزرگترین فرودگاه جهان با ظرفیت صد میلیون مسافر در سال و دارای 78 گیت خواهد بود. در جشن‌های اخیر 70 سالگی جمهوری خلق چین، از همه رهبران فوت شده و زنده تجلیل شد.

تجرب? چین، کر? ‌جنوبی و ویتنام، عموم دانشمندانِ اقتصاد سیاسی را به این نتیجه گیری متمایل کرده است که شرطِ لازم برای رشد و توسعه اقتصادی، دموکراسی نیست، بلکه سیاست‌ِ توزیع امکانات و ایجاد یک ساختار کلان برای تحققِ استعداد‌های فردی و جلوگیری از انباشته شدن عقده‌ها است. اکثریتِ مطلقِ انسان‌ها می‌خواهند خوب زندگی کنند. اگر فرصتِ کار و فعالیت در سای? ثبات وجود داشته باشد، عموم مردم همانند چینی‌ها، ویتنامی‌ها، و به درج? به مراتب بالاتری کر? جنوبی‌ها، از دولت و حاکمیت خود پشتیبانی خواهند کرد.

وقتی امکانات، عادلانه توزیع نشود و فرصت‌هایِ همسان برای عموم شهروندان وجود نداشته باشد، از نتایجِ طبیعی آن بی ثباتی‌های اجتماعی و سیاسی خواهد بود. اگر قرار باشد شهروندی در ویتنام وام بگیرد تا کار اقتصادی کند، این فرصت برای همه وجود دارد و نه صرفا برای عده‌ای خاص در مدارهای خاص. آسیایی‌ها با فراهم آوردن فرصت‌های برابر کوشش کرده‌اند تا مانع ایجادِ عقده و حس محرومیت و نبودن فرصت در زندگی شوند. فقدان ثبات سیاسی باعث می‌شود تا در ذهن شهروند این نکته شکل گیرد که باید در حداقلِ زمان به حداکثر استفاده و سود رسید. نرخِ تورم سالانه آلمان، در بیست و پنج سال گذشته بین یک تا سه درصد در نوسان بوده است. دریک ساختار با ثبات، پی آمد‌های روانی و سالم‌سازی روحی-روانی و نگاه بلند مدت به زندگی، خارق‌العاده است.

بخشی از علمِ اقتصاد به بررسی‌ها و محاسبات روان شناختی شهروندان از روند‌هایِ اجتماعی سیاسی برمی‌گردد. 49 سال پیش، تِد رابرت گِر، در کتابی تحتِ عنوانِ “چرا انسان‌ها عصیان می‌کنند؟” نوشت، ریش? خشونت و عصیان، در به ‌ستوه آمدگی، محرومیت و تجمیع عقده‌ها است. فیلمِ اخیر “متری شش و نیم” هم به نظر می‌رسد که همین نکته را به ذهن متبادر می‌کند. عقده‌های جمع شده از دوران کودکی و نوجوانی در شرایطی که جامعه دچار تورم، فساد و بی‌ثباتی است، افراد را به سوی دزدی، تقلب، جعل، اختلاس و دروغ سوق می‌دهد. انسان‌ها دروغ‌گو و اختلاس‌گر به دنیا نمی‌آیند. بلکه ساختارها، عاملِ اصلی بروزچنین خصلت‌هایی هستند. برای مثال، چرا برخی از اشخاص از هر 10 جمله که می‌گویند، 11 تای آن یا دروغ است یا تحریف شده، یا وارونه است و یا 90 درصد از حقیقت آن حذف شده؟ چون در کودکی و نوجوانی در محرومیت بوده و حالا می‌خواهند دراندک زمان همه را جبران کنند.

در کنار محرومیت، فضای بی‌ثبات و غیرقابل پیش بینی بودن آینده و از دید او فرصت کم، باعث می‌شود که این فرد از هر روش و ترفندی برای رسیدن به پول و مقام استفاده کند. باید ذهن اطرافیان را گمراه کرد، همه اطلاعات را به آن‌ها نداد و به منابع پول و اعتبار نزدیک شد. در کنار همه این موارد، ظاهر را نیز باید درست کرد. حرف‌های اخلاقی بسیاری مطرح کرد تا ذهنیتی خاص ساخته شود. این روش حداقل برای مدتی کارساز بوده و این فضا از قدیم کاربرد داشته است.

استبداد تاریخی در منطقه خاورمیانه از ثباتِ قابل توجهی برخوردار بوده است. خواسته‌های فرد سرکوب شده و نیازهای انسانی و واقعی اولی? او بی‌جواب مانده و نسبت به تبعیض، خشم خفته‌ای دارد. خیابان‌های عراق و مصر این فضای روانی را به ذهن مشاهده‌گر متبادر می‌کنند. وقتی مردم کویت می‌بینند که رابط? میان دینار کویتی و شاخص‌های ارزی دیگر در 60 سال گذشته تغییر نکرده، در کشور برای عموم اقشار فرصت‌های فراوان برای کار و تحصیل و فعالیت وجود دارد و می‌توانند به راحتی به حدود 150 کشور دنیا سفر کنند، لزومی ندارد نگران آینده باشند، عقده‌‌ای بار بیایند، محرومیت تحمل کنند، عصبانی شوند و شیشه بشکنند زیرا به تعبیرآبراهام مازلو دو نیاز اولی? اقتصادی وامنیت اجتماعی آن‌ها تامین شده است. اکثریتِ مطلقِ مردم صرفاً خواهان ثبات اقتصادی و اجتماعی هستند.

طرح مدرنیزاسیون ایران فقط در ذهن یک نفر یعنی محمدرضا شاه، طراحی و اجرا می‌شد. افزایش شهرنشینی همزمان با توجه به زندگی محروم روستایی و حاشیه نشینان شهری پیش نرفت. در کنارخرید جنگنده‌های F-14، 55 درصد زنان، سواد خواندن و نوشتن نداشتند. از یک طرف، محرومیتِ اقتصادی در بخش‌های قابل توجهی از روستاها و حاشیه شهرها وجود داشت و از طرف دیگر، افراد بسیاری که تحصیلات داشتند، در فرآیند‌های تصمیم سازی فرصت مشارکت پیدا نکردند.

اگر چه پهلوی کارهای مفیدی برای ساختار عمرانی انجام داد، ولی فراگیر نبود و عام? مردم را در بر نگرفت. هواپیماهای باربری نظامی، 120 بار میان فرودگاه Bourget در نزدیکی پاریس و شیراز را طی کردند تا در4 روز ناهار و شام مهمانان جشن‌های 2500 ساله تدارک دیده شود. همزمان بخش‌های فقیر، محروم و حاشیه‌نشین، شاهد این زرق و برق بودند و به تدریج در روح و روان و ذهن آن‌ها، خشم، عصبانیت و عصیانگری شکل گرفت. این سیاستِ رشد و توسع? ناموزون، منجربه تحولاتِ دهه‌های بعدی گردید.

استبداد و تمرکز سیاسی خاورمیانه‌ای همراه با انحصارِ اقتصادی و مدنی است در حالیکه استبداد و تمرکز سیاسی آسیایی با راهبرد توزیع اقتصادی و سیستمی نسبتاً بازِ مدنی است که حتی مشروعیت یابی (Legitimation) را به ارمغان می‌آورد. در خاورمیانه، مثلث انحصار سیاست، اقتصاد و فرهنگ یک پیامد بسیار تعیین کننده در تداوم انحطاط، پوسیدگی، زنگ زدگی، انعطاف ناپذیری و سخت شدن (Calcification) دارد و آن، تقریباً تعطیلی اصل “رقابت” در عموم عرصه‌هاست. در آسیا گرچه در سیاست امکان رقابت نیست اما در تولید و فعالیت‌های اقتصادی و تجاری، رقابتِ چشمگیری نه تنها در داخل بلکه در صحن? بین المللی وجود دارد.

دو شرکت Siemens و Huawei را در نظر بگیرید. شرکت Siemens در سال 1847 (172 سال پیش) تاسیس شد. 28800 کارمند در بخش R&D آن در 160 مرکز در 30 کشور کار می‌کنند. شرکت Huawei در سال 1987 (32 سال پیش) تاسیس شد. 67500 کارمند این شرکت در 36 کشور در بخش R&D مشغول به کار هستند. هر دو شرکت‌، تشکیلات عظیمِ تولیدی، بازاریابی و فروش در داخل کشور خودشان در آلمان و چین دارند و همچنین مجموعه‌های وسیعی در اقصی نقاط جهان نیز تاسیس نموده‌اند. شرکت زیمنس در یک کشور دموکراتیک است که ده‌ها نظام سیاسی و دولت در آلمان را پشت سر گذاشته و دیگری در یک کشور متمرکز سیاسی است. جالب توجه این که حداقل نیمی از کارکنان این دو شرکت غیر آلمانی و غیر چینی هستند. زیمنس 70000 و هوآوی 160000 کارمند دارند.

این مقایسه نشان می‌دهد که نوع نگاهِ دستگاه سیاسی و حکمرانی به بخش خصوصی، اقتصاد و روابط بین‌المللی از میزان تمرکز یا مشارکتی بودن آن به مراتب مهم‌تر است. جامعه‌ای که با رقابت آشنا نشود و قواعد آن را نیاموزد، در هیچ عرصه‌ای رشد نمی‌کند. زیمنس با 600 دانشگاه در 70 کشور همکاری می‌کند. وسعت یادگیری، اثرگذاری و اثرپذیری این حجم از ارتباطات غیر قابل تصور است. هر کشوری در جهان، حداقل 20 درصد از تجارت خود را با چین انجام می‌دهد که این درصد در برخی کشورها به 80 درصد هم می‌رسد. این تعامل به بخش عظیمی از جامع? چینی، فرصت کار و فعالیت، تبلورِ استعداد، تولید، تاثیرگذاشتن و یادگیری می‌دهد و باعث رشد و پیشرفت شهروندان چینی شده و آن‌ها نیز از مدیران و سیاست مداران خود که این گونه شبکه‌های ارتباطی را فراهم آورده‌اند قدردانی می‌کنند. حکومتِ چین، تمامِ بخش‌های جامعه خود را به شدت کنترل می‌کند اما نه با انحصار بلکه با قاعده و مقررات. این نمادی از عقلانیت آسیایی است که با تامین بخشی از نیازهای روانی و انسانی شهروندان خود، سبب ایجاد رضایت عمومی می‌شود.

یکی از پیامد‌های مثبت و سرنوشت سازِ رقابت در یک جامعه، واقع‌بینی است. چطور می‌شود فردی خود را بیست برابر آنچه که هست تلقی کند؟ این اتفاق وقتی می‌افتد که فرد توانایی‌ها و مهارت‌های خود را در معرض چالش نبیند و بنابراین تصور می‌کند که مرکز ثقل جهان است. این توهم در سیاست، اقتصاد، هنر، علم و هر صنعت دیگری ممکن است شکل بگیرد. در چه شرایطی، یک فرد، یک بنگاه و یک دولت می‌تواند جایگاه دقیق خود را تشخیص دهد؟ در شرایطی که مقایسه و رقابت باشد. مقایسه و رقابت در سیاست سخت‌ترین است ولی در هنر، علم و اقتصاد قابل دسترس‌تر است. وقتی یک مهندسِ چینی در معرض توانایی‌های مهندسین ده کشور دیگر قرار‌گیرد، ضعف‌ها و توانایی‌های خود را بهترتشخیص می‌دهد. در نظام‌های دانشگاهی که رقابت وجود دارد، خلاقیت و تولید به مراتب بیشتر است.

این نویسنده به خاطر دارد در یک فرصت مطالعاتی در سالهایِ گذشته، دانشگاه میزبان می‌خواست معاون بین‌الملل خود را انتخاب کند. دانشگاه لیست 65 نفر متقاضی را در معرض بررسی بخش اداری و هیات علمی خود قرار داد و بهترین ده نفر در یک سالن جمع شدند و از طریق سوال و جواب اساتید و با رای گیری آنها، معاون بین الملل دانشگاه انتخاب شد. حتی حسی که کارمندان و هیات علمی یک دانشگاه نسبت به محیط کار خود پیدا می‌کنند زمانی که افراد آن از طریق رقابت تعیین شوند با دانشگاهی که مسئولین آن همه انتصابی هستند به مراتب متفاوت است. شخص انتخاب شده مسئولیت دارد و پاسخگوست و دور? زمانی مدیریت او نیز محدود است. بنابراین، توهم درست در مقابل رقابت قرار می‌گیرد. غیر واقعی بودن افراد و سیستم‌ها نتیجه مستقیم شرایط غیررقابتی است.

استبداد خاورمیانه‌ای در عموم زمینه‌ها مانع رقابت می‌شود. ‌ای کاش استبداد فقط در سیاست بود. افراد جامعه در چنین ساختاری احساس تعلق خود را به چارچوب‌ها از دست می‌دهند. معنای استبداد خاورمیانه‌ای به صورت غیر مستقیم این است که مدیران آن، روانشناسی و طبع انسانها را خیلی نمی‌شناسند. ساختار استبداد خاورمیانه‌ای خود به خود فساد مالی، افراد هزار چهره و بی‌ثباتی به وجود می‌آورد. تعریف چینی‌ها از انسان نسبت به خاورمیانه‌ای‌ها بسیار متفاوت است. فرصت ندادن به انسان‌ها که مهارت‌ها و توانمندی‌های خود را بروز دهند به نارسایی‌های روحی‌-روانی و در نهایت اجتماعی-سیاسی می‌انجامد. مادامی که ساختار استبداد تاریخی خاورمیانه مبتنی بر انحصار فراگیر است، در مصر و امثالهم، شرایط فعلی تداوم پیدا خواهد کرد. اندیشه‌های حاکم بر این ساختارها رشد و ثبات به ارمغان نمی‌آورند.